پیامبر گرامى اسلام صلىاللهعلیهوآله فرمود: «اَوّلُ ما فُرِضَ عَلَى العبادِ الصلوةُ و اخِرُ ما یبْقى عِند الموتِ الصلوةُ وَ اَوَّلُ ما یحاسَبُ بِهِ العبدُ یوْمَ القیامةِ الصَّلوةُ فَمَن أجابَ فقد سَهُلَ ما بَعْدَهُ وَ مَنْ لَمْیجِبْ فقدِ اشْتَدَّ مَا بَعدَهُ»؛ (نخستین چیزى که بر بندگان واجب شد نماز است، آخرین عملى که به هنگام مردن بماند نماز است و اولین چیزى که روز قیامت از آن بپرسند نماز است، پس هر کس به‌خوبى جواب گوید و پاسخش را بپذیرند در حسابرسىهاى پس از نمازش آسان گیرند و آن که پاسخ نیکو ندهد در اعمال دیگرى به سختى حساب کشند).
اگر نماز را به مفهوم وسیع و پر دامنهاش در نظر بگیریم بى‌تردید در همه ادیان و شرایع قبل از اسلام هم بوده است. اساسا در نظام آفرینش براى همه پدیدهها تسبیح و تنزیه خداوند و خضوع در برابر او وجود دارد و همه‌چیز تحت نفوذ و تأثیر نظام آفرینش قرار داشته و در مرزى سیر دارند که خداوند متعال در قالب قدر و قضا و امضا، براى آن معین کرده است.
از پدیدهها و موجودات دیگر که بگذریم در میان همه انسانها از آغاز تا کنون، دین و مذهبى را نمىشناسیم که در آن، نماز نبوده باشد. همه ادیان، پیروان خود را به رعایت این وظیفه فراخوانده و انبیا، اقامه آن را به پیروان خود، سفارش موکد کردهاند. خداوند متعال در قرآن مىفرماید:
«الَّذِینَ یؤْمِنونَ بِالْغَیبِ وَیقِـیمونَ الصَّلاةَ وَ …»؛[1] (همانان که به غیب [وجود خدا، معاد وحى] ایمان دارند و «نماز» را به‌پا مىدارند و…).
آیه فوق به روشنى مىرساند که پس از وجوب اعتقاد به مبدأ و معاد و نبوت، نخستین ویژگى مؤمنان، برپایى نماز است. بنابراین هیچ عبادتى را پیش از آن، واجب نکردهاند، زیرا اگر عبادتى قبل از حکم نماز، مقرر مىشد، مطمئنا آن را در کریمه مذکور، مقدّم بر نماز ذکر مىفرمود.
پیامبر گرامى اسلام صلىاللهعلیهوآله فرمود: «اَوّلُ ما فُرِضَ عَلَى العبادِ الصلوةُ و اخِرُ ما یبْقى عِند الموتِ الصلوةُ وَ اَوَّلُ ما یحاسَبُ بِهِ العبدُ یوْمَ القیامةِ الصَّلوةُ فَمَن أجابَ فقد سَهُلَ ما بَعْدَهُ وَ مَنْ لَمْیجِبْ فقدِ اشْتَدَّ مَا بَعدَهُ»؛[2] (نخستین چیزى که بر بندگان واجب شد نماز است، آخرین عملى که به هنگام مردن بماند نماز است و اولین چیزى که روز قیامت از آن بپرسند نماز است، پس هر کس به‌خوبى جواب گوید و پاسخش را بپذیرند در حسابرسىهاى پس از نمازش آسان گیرند و آن که پاسخ نیکو ندهد در اعمال دیگرى به سختى حساب کشند).
باز آن حضرت صلىاللهعلیهوآله فرمود: «أوَّلُ ما افترض اللّه على اُمتى الصلواتُ الخمسُ وَ أوَّلُ مَا یرْفَعُ مِن أعمالهم الصلواتُ الخمسُ وَ أوَّلُ ما یسْألونَ عَنْهُ الصلواتُ الخمسُ»؛[3] (اولین عبادتى که خدا بر امتم واجب کرد، پنج نماز است و نخستین چیزى که از اعمالشان بالا برده شود، پنج نماز است و نخستین چیزى که از آن سؤال شوند، پنج نماز است).
در دو حدیث فوق، دو عبارتِ «اَوّلُ ما فُرِضَ على العبادِ الصلواة» و «اَوّلُ ما افْتَرَضَ اللّه»، حاکى از آن است که پیش از نماز، هیچ عملى، پا به عرصه تشریع و وجوب ننهاده است.
همه پیامبران خدا، خود و پیروان و فرزندانشان را به نماز، توصیه مىکردند و از خداوند مىخواستند که از نمازگزاران باشند. حضرت ابراهیم علیهالسلام دعایش این بود که:
«رَبِّ اجْعَلْنِى مُقِـیمَ الصَّلاةِ وَمِنْ ذُرِّیـتِى»؛[4] (پروردگارا، من و فرزندانم را از اقامهکنندگان نماز قرار بده).
خداوند کریم در ضمن ستایش از اسماعیل علیهالسلام مىفرماید:
«وَکانَ یأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَالزَّکاةِ وَکانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِـیاً»؛[5] ([اسماعیل] افراد خانوادهاش را به نماز فرمان مىداد و نزد پروردگار خود مورد خشنودى بود).
از آیه زیر، به‌روشنى فهمیده مىشود که حضرت شعیب، نماز به‌پا مىداشته است، چون افراد گمراه قوم شعیب به او مىگفتند:
«قالُوا یا شُعَیبُ أَصَلاتُک تَأْمُرُک أَنْ نَتْرُک ما یعْبُدُ آباؤُنا»؛[6] (گفتند: اى شعیب، آیا نمازت به تو فرمان مىدهد که آنچه را پدران ما مىپرستیدند، رها سازیم؟).
حضرت لقمان حکیم به فرزندش این سفارش اکید را داشت که:
«یا بُنَىَّ أَقِمِ الصَّلاةَ وَأْمُرْ بِالْمَـعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ المُنْکرِ»؛[7] (پسرم، نماز را به‌پا دار و امر به معروف و نهى از منکر کن).
خداوند متعال، خطاب به حضرت موسى علیهالسلام مىفرماید:
«أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکرِى»؛[8] (نماز را براى یاد من برپا دار).
در سوره آل‌عمران، هنگامى که از زکریا سخن به میان مىآید و بیان مىشود که چگونه زکریا از خداوند، درخواست «ذریه طیبه» کرده، بشارت تولد «یحیى» در حالى از جانب فرشتگان به زکریا داده مىشود که او ایستاده در محراب، به نماز خواندن مشغول است:
«کلَّما دَخَلَ عَلَیها زَکرِیا الِمحْرابَ وَجَدَ عِنْدَها رِزْقاً قالَ یا مَرْیمُ … وَهُوَ قائِمٌ یصَلّى فِى الِمحْرابِ …».[9]
حضرت مسیح علیهالسلام هنگامى که کودک بود، پیامبرى خود را مژده داد و در همان آغاز، نماز و زکات را توصیه فرمود:
«وَأَوْصانِى بِالصَّلاةِ وَالزَّکاةِ ما دُمْتُ حَیاً».[10]
[1] . سوره بقره، آیه٣.
[2] . سنن ترمذى، باب صلاة، ص١٨٨.
[3] . کنزالعمال، ج٧، حدیث١٨٨۵.
[4] . سوره ابراهیم، آیه۴٠.
[5] . سوره مریم، آیه۵۴_۵۵.
[6] . سوره هود، آیه٨٧.
[7] . سوره لقمان، آیه١٧.
[8] . سوره طه، آیه١۴.
[9] . سوره آل‌عمران، آیات٣٧_۴٠.
[10] . همان، آیه٣١.