نماز، عبادتی است که آثار و فواید آن، همه جنبه‌های وجودی انسان را تحت تأثیر قرار می‌دهد و فرد و اجتماع را به سوی قله‌های کمال، ترغیب می‌کند.
نماز، عبادتی است که آثار و فواید آن، همه جنبه‌های وجودی انسان را تحت تأثیر قرار می‌دهد و فرد و اجتماع را به سوی قله‌های کمال، ترغیب می‌کند. نماز، مدرسه‌ای است که همیشه درهای آن به سوی طالبانِ حق و حقیقت و علاقه‌مندان به پاکی و طهارت باز است. نماز، مکتب توحید و اخلاص و سازندگی و تربیت می‌باشد. آیین نظم و انضباط و شیوه یاد دادن طمأنینه و وقار است. درس توجه و تمرکز و آموزش کیفیت مددخواهی و خیرخواهی برای خود و بندگان شایسته است. نماز، نمایش بدون ریا و حقیقی وحدت و آرایش صفوف و یک پارچگی مردم می‌باشد.
نماز، درس پیوند با قدرت مطلق و ترک ارباب گوناگون است. درس انقطاع از ماسوی اللّه و پیوند و اتصال با خداست. در این جا برخی آثار و فواید نماز را یاد آور می‌شویم:
۱. شست و شوی روان
جابر بن عبداللّه انصاری از پیامبر گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله نقل می‌کند که آن حضرت فرمود:
ای مردم، بر شما باد نماز، که ستون دین شماست، بکوشید تا رنجِ بیداری شبانه را
به خاطر ادای نماز، تحمیل کنید و خدا را فراوان به یاد آورید تا گناهانتان را بزداید. بدانید که مَثَل این نمازها، چونان نهری است که از برابر خانه شما بگذرد و شما هر روز پنج نوبت، خویشتن را در آن بشویید؛ هم چنان که با آن شست و شوهای مداوم، از هرگونه چرکی، پاک می‌شوید، با مداومت بر نمازها نیز از گناهان پاک می‌شوید.
ای مردم، هیچ بنده‌ای نیست جز آن که ریسمانی چند بر او گره خورده است، چون دو سوم از شب گذشت و یک سوم آن باقی ماند، فرشته‌ای نزدش می‌آید و می‌گوید: برخیز و یاد خدا کن که صبح نزدیک است. اگر آن بنده خدا تکانی به خود داد و به یاد خدا افتاد یک گره از وی باز شود و اگر برخاست و وضو ساخت و به نماز پرداخت، گره‌های دیگر، یکی پس از دیگری از تن وی گشوده شود تا بدان گاه که با دیدگانی روشن و قلبی شادمان به میدان گاه صبح در آید.[١]
۲. عامل دوری شیطان
شیطان تا زمانی که فرزند آدم به نمازهای واجب تعهد دارد و مراقب نمازهای یومیه‌اش می‌باشد از او می‌ترسد، اما وقتی که نمازها را ضایع کند و به آن‌ها بی توجه و بی قید باشد، شیطان بر وی چیره می‌شود و او را در گناهان بزرگ غرق می‌کند.
شیخ طوسی در تهذیب از شخصی به نام «یسع بن عبداللّه» نقل کرده که می‌گوید: به امام صادق علیه‌السلام گفتم: من گاهی برای حاجت یا نیازی که دارم. سه بار استخاره می‌کنم که هیچ یک طبق میل من نیست و بر سر دو راهی تصمیم می‌مانم.
امام علیه‌السلام فرمود: استخاره را هنگام نماز انجام بده، چون شیطان در هنگام نماز از انسان دور می‌شود، آن گاه ببین در قلبت چه می‌گذرد، به همان توجه کن و قرآن را باز کن، هر رهنمودی که در آن دیدی، همان را عمل کن.[٢]
امیرمؤمنان علی علیه‌السلام فرمود:
الصلاةُ حِصْنٌ مِنْ سَطَواتِ الشیطانِ؛[٣]
نماز، دژ مستحکمی است که نمازگزار را از هجمه‌های شیطان محافظت می‌کند.
۳. بازداشتن انسان از گناه و منکرات
بی‌تردید، نمازگزاران این نکته را به خوبی درک کرده‌اند که نماز انسان را از فحشا و منکرات باز می‌دارد: «إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی عَنِ الفَحْشاءِ وَالمُنْکرِ». چون در نماز الفاظ و حرکات و رفتاری وجود دارد که دائما امور نیک را به انسان تلقین می‌کند. در اخبار آمده است:
مردی از انصار با این که با رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله نماز جماعت می‌خواند مرتکب گناهانی هم می‌شد، چون وضعیت او را برای پیغمبر نقل کردند، حضرت فرمود: همان نمازش روزی او را از گناه باز می‌دارد. مدتی نگذشت که آن مرد توبه کرد:
رُوِی مِنَ الأنصارِ مَن کان یصَلِّی الصلوةَ مَعَ رَسُولِ اللّه وَ یرْتَکبُ الفواحِشَ یوصَفُ ذلک لَهُ فقالَ صلی‌الله‌علیه‌و‌آله: «إنَّ صَلَوتَهُ تَنْهاهُ یوْما ما فَلَمْ یلْبِثْ أنْ تابَ».[۴]
۴. جلب رحمت الهی
رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله فرمود: هرگاه بنده مؤمن به نماز برخیزد، خداوند به وی نظر می‌کند تا از نماز فارغ گردد و رحمت از بالای سرش تا افق آسمان بر او سایه می‌افکند و فرشتگان اطراف او را تا آسمان می‌پوشانند و خداوند فرشته‌ای را بر سر او موکل می‌کند که به او می‌گوید: ای نمازگزار، اگر بدانی چه کسی به تو نظر می‌کند و با چه کسی مناجات می‌کنی، به چیز دیگری توجه نخواهی کرد و هرگز از جایگاه خود کنار نخواهی رفت.[۵]
۵. نجات از عذاب
امام صادق علیه‌السلام فرمود: پیر مردی را در قیامت حاضر می‌کنند، سپس پرونده عملش را به دستش می‌دهند، پرونده به صورتی است که مردم آن را می‌بینند و در آن پرونده به جز بدی‌های او نمی‌نگرند. این برنامه به طول می‌انجامد تا پیرمرد به خداوند عرض می‌کند: امر می‌کنی که مرا به آتش ببرند؟
خطاب می‌رسد: ای پیرمرد، من حیا می‌کنم تو را عذاب کنم، در حالی که در دنیا برای من نماز خواندی، ای ملائکه، بنده مرا به بهشت ببرید.[۶]
۶. گشودن مشکلات
مورخانی که سرگذشت فلاسفه مسلمان را نوشته‌اند، یکی از حالت‌های فیلسوف بزرگ اسلامی، صدرالدین شیرازی (معروف به ملاصدرا) را این گونه نقل کرده‌اند که: ایشان به نماز و نافله و عبادت و تهجد، بسیار پای بند بود، ایشان در زمان صفویه زندگی می‌کرد و به امر حاکمان و دسیسه حاسدان از شیراز به روستایی دور افتاده به نام «کهَک» در قم تبعید شد.
ملاصدرا در این شهر به تفکر و تألیف و تهجّد و ریاضت مشغول بود. هرگاه برای ایشان مشکل علمی پیش می‌آمد و یا در حلّ یک قاعده فلسفی فرو می‌ماند از کهک به قم می‌آمد و برای حل مشکلات علمی دو رکعت نماز می‌خواند و از روح مقدس حضرت معصومه علیهاالسلام استمداد می‌جست. مرحوم محدث قمی در این باره می‌نویسد:
وقتی ارسطو در شهر «اسطاغیرا» از دنیا رفت، اهل آن جا استخوان‌های او را جمع کردند و در ظرفی از مس گذاشتند. سپس آن را در جایی دفن کردند و آن مکان را مجمع خود قرار دادند و برای مشورت در کارها و امور مردم در آن جا جمع می‌شدند و هرگاه مشکلی علمی و فلسفی بر ایشان پیش می‌آمد، عازم مدفن او می‌شدند و بر سر قبر او مشغول مناظره و مباحثه می‌شدند و اعتقاد داشتند که آمدن بر سر قبر ارسطو بر عقل و ذکای آنان می‌افزاید و اذهانشان را پاکیزه و تلطیف می‌کند.
در صورتی که حکمای یونانی به استخوان‌های ارسطو این گونه اعتقاد داشته باشند، جای تعجب نیست از حکیمی الهی و فیلسوفی امامی که هرگاه مسئله‌ای علمی برایش مشکل شود، از چند فرسخی قم حرکت کند به قصد تشرف به آستان ملک پاسبان حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام که مهبط فیوضات ربانیه و تجلیات سبحانیه است، برای آن که اضافه شود بر او علوم و کشف شود بر او مسائل عمیق و مشکل علمی و فلسفی.[٧]
آورده‌اند که فیلسوف بزرگ اسلامی، بو علی سینا، نیز از نماز در گره گشایی از مسائل علمی و فلسفی، استمداد می‌جست.
قرآن می‌فرماید: «وَاسْتَعِـینُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلاةِ».[٨]
۷. لذت روحی
یکی دیگر از فایده‌های نماز، لذت روحی است؛ یعنی انسان نمازگزار از همین گفت‌وگوی خود با خدایش، لذتی نصیب او می‌شود که با هیچ لذت دیگری قابل مقایسه نیست. حضرت آیه‌اللّه العظمی بهجت رحمه‌الله می‌فرمود: «همین نماز را که ما با تهدید به چوب و تازیانه و عقوبت جهنمی شدن در صورت ترک آن، انجام می‌دهیم،
در نزد اهل دل، از همه چیز لذیذتر است. نماز، جامی از لذّت‌بخش‌ترین لذّت‌هاست که خوش‌گوارتر از این خَمر، در عالمِ وجود نیست.»
روزی ایشان درباره لذّت نماز، این حدیث را از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله نقل کرد که آن حضرت فرمود: حُبِّبَ إلَی مِنْ دُنیاکمْ: النّساءُ وَ الطّیبُ وَ جُعِلَ قُرَّةُ عَینی فی الصلاةِ؛[٩] یعنی از دنیای شما سه چیز مورد علاقه من است: عطر و بوی خوش، زنان، ولی نور چشم من در نماز، قرار داده شده است.
آیه‌اللّه بهجت رحمه‌الله، بعد از نقل این حدیث فرمود: «هر کدام از این‌ها محبوبیت و لذت تکوینی دارد، ولی لذتی که در نماز است، بیشتر از لذت آن دو است. اما چه کنیم که در ذائقه ما شور و تلخ است، لذا هر چه زودتر می‌خواهیم نماز را به آخر برسانیم و از آن فارغ شویم. بعضی از پروانه‌ها و زنبورها هم بوی خوش را طالبند، بهره گرفتن از جنس مخالف هم مشترک بین حیوانات است، ولی این از مختصّات و امتیازات انسان کامل است که از نماز، لذّت می‌برد.»
آیه‌اللّه میرزا حسین میرزا خلیل رحمه‌الله (از علما و مراجع نجف اشرف) در سنِّ نود سالگی می‌فرموده است: «غذا خوردن برای من مانند این است که انبان و کیسه‌ای را پر کنم. من از خوردنِ غذا هیچ لذت نمی‌برم، آنچه از آن لذت می‌برم، نماز خواندن است.»
شخصی می‌گفت: «آقای میرزا حسین میرزا خلیل، بعد از نماز صبح، در بالاسرِ حضرت امیر علیه‌السلام در مصلی می‌ایستاد و تا طلوع آفتاب به نماز مشغول می‌شد.»
۸ . سلامت و نشاط جسمی
از فایده‌های دیگر نماز، نشاط جسمی است. ما نماز را به انگیزه ورزش یا سلامت جسمی نمی‌خوانیم، بلکه فقط برای امتثالِ امر پروردگار و قرب به اوست، اما در این فریضه الهی، خود به خود، فواید جسمی هم وجود دارد. آیه‌اللّه بهجت رحمه‌الله می‌فرمود:
«یک طبیبِ نصرانی در کوفه یا بغداد به عیادت مریضی رفته بود و دیده بود بیمار، وقت عصر در کنار نهر فرات یا دجله وضو گرفت و به نماز ایستاد، به او گفت: شما مسلمانان می‌گویید دروغ نمی‌گوییم، پس چرا به من دروغ گفتی؟! بیمار پرسید: دروغ من چه بود؟ طبیب نصرانی گفت: تو به من گفتی که ورزش نمی‌کنی، حال آن که الآن دیدم در کنار نهر، ورزش می‌کردی! بیمار گفت: ورزش نبود، این یکی از مراسم دینی و مذهبی و عبادت ما بود که انجام دادم و هر روز، پنج بار آن را تکرار می‌کنیم.
طبیب پرسید: چرا آب به صورت خود زدی و دست‌هایت را شستی؟ گفت: آن هم وضو و شرط صحّت و قبولی آن عبادت است.
طبیب گفته بود: آب ریختن در وقت صبح بر روی صورت، پیشانی و آرنج‌ها، کار شیرکاکائو را می‌کند و برای نشاط و سلامتی انسان، نافع است.
آری، در شبانه‌روز با نمازهایی که می‌خوانیم ـ مخصوصا اگر نافله‌ها را هم به جا آوریم ـ عضلات و استخوان‌های بدنِ ما به شکل‌های مختلفی درمی‌آید و همین، فواید بسیاری برای جسم دارد.
بعضی اهل دل معتقدند که نماز، گرسنگی و تشنگی را هم برطرف می‌کند، آیه‌اللّه العظمی بهجت رحمه‌الله می‌فرمود: «روزی مرحوم شیخ انصاری در گرمای ظهر، وارد خانه شد و آب خواست، رفتند از سرداب برای ایشان آب خنک بیاورند. شیخ مشغول نماز شد و در نماز، دلش رفت به آن طرف‌ها [عالم ملکوت] و میلش کشید که سوره‌ای طولانی بخواند، آب آوردند، ولی نماز به حدّی طول کشید که آب گرم شد. گویا وقتی که وارد نماز شد، تشنگی او رفع شد! زیرا نماز، عطشِ شخصِ تشنه و گرسنگی گرسنه را زایل می‌کند، در روایت آمده است:
أبْیتُ عِندَ ربّی یطْعِمُنی وَ یسقینی؛[١٠]
نزد پروردگارم شب می‌کنم و او گرسنگی و تشنگی مرا برطرف می‌کند.
برای فردِ صائم و روزه‌دار هم این‌گونه قضایا در روایات ذکر شده است.
[١] . امالى مفيد، ص ۲۰۸. مشابه اين حديث در وسائل الشيعه، ج ۲، ص ۷ هم آمده است.
[٢] . تهذيب، ص ۷۵.
[٣] . غررالحکم.
[۴] . اسرار الصلوة، ص ۱۸۶.
[۵] . جامع احاديث الشيعه، ج ۴، ص ۱۰.
[۶] . بحارالانوار، ج ۸۲، ص ۲۰۴.
[٧] . فوائد الرضويه، ص ۳۸۰.
[٨] . سوره بقره، آيه ۴۵.
[٩] . وسائل الشيعه، ج ۱، ص ۴۴۲ و خصال صدوق، ص ۱۶۵.
[١٠] . بحارالانوار، ج ۶، ص ۲۰۶؛ مناقب، ج ۱، ص ۲۱۴ و فتح البارى، ج ۴، ص ۱۸۰.