احکام

موارد فسخ معامله‌‌

حق به هم زدن معامله را «‌‌خیار‌‌» گویند و خریدار و فروشنده در یازده صورت‌‌، مى‌‌توانند معامله را به هم بزنند‌‌:

١ ـ آن که از مجلس معامله متفرق نشده باشند و این خیار را «‌‌خیار مجلس‌‌» گویند‌‌.

٢ ـ آن که مغبون شده باشند‌‌، (‌‌خیار غَبن‌‌)‌‌.

٣ ـ در معامله قرارداد کنند که تا مدت معینى هردو یا یکى از آنان بتواند معامله را به هم بزند (‌‌خیار شرط‌‌)‌‌.

۴ ـ فروشنده یا خریدار مال خود را بهتر از آنچه هست نشان دهد و طورى کند که قیمت مال در نظر طرف مقابل زیاد شود (‌‌خیار تَدلیس‌‌)‌‌.

۵ ـ فروشنده یا خریدار شرط کند که کارى انجام دهد، یا شرط کند مالى را که مى‌‌دهد به طور مخصوصى باشد، و به آن شرط عمل نکند که در این صورت دیگرى مى‌‌تواند معامله را به هم بزند (‌‌خیار تخلّف شرط‌‌)‌‌.

۶ ـ در جنس یا عوض آن عیبى باشد (‌‌خیار عیب‌‌)‌‌.

٧ ـ معلوم شود مقدارى از جنس را که فروخته‌‌اند، مال دیگرى است، که اگر صاحب آن به معامله راضى نشود، خریدار مى‌‌تواند تمام معامله را به هم بزند یا پول آن مقدار را از فروشنده بگیرد، و نیز اگر معلوم شود مقدارى از چیزى را که خریدار به عنوان عوض داده، مال دیگرى است و صاحب آن راضى نشود، فروشنده مى‌‌تواند تمام معامله را به هم بزند، یا عوض آن مقدار را از خریدار بگیرد (‌‌خیار شرکت‌‌)‌‌.

٨ ـ فروشنده خصوصیات جنس معینى را که مشترى ندیده به او بگوید و بعد معلوم شود آن گونه که گفته‌‌، نبوده است‌‌، که در این صورت مشترى مى‌‌تواند معامله را به هم بزند‌‌، و نیز اگر مشترى خصوصیات عوض معینى را که مى‌‌دهد بگوید، بعد معلوم شود به طورى که گفته نبوده است، فروشنده مى‌‌تواند معامله را به هم بزند (‌‌خیار رُؤیت‌‌)‌‌.

٩ ـ مشترى پول جنسى را که نقد خریده، تا سه روز ندهد و فروشنده هم جنس را تحویل ندهد، که اگر مشترى شرط نکرده باشد که دادن پول را تأخیر بیندازد و شرط تأخیر جنس هم نشده باشد، فروشنده مى‌‌تواند معامله را بهم بزند، ولى اگر جنسى را که خریده مثل بعضى از میوه‌‌ها باشد که اگر یک روز بماند فاسد مى‌‌شود، چنانچه تا شب پول آن را ندهد و شرط نکرده باشد که دادن پول را تأخیر بیندازد و شرط تأخیر جنس هم نشده باشد، فروشنده مى‌‌تواند معامله را به هم بزند (‌‌خیار تأخیر‌‌)‌‌.

١٠ ـ اگر مورد معامله حیوان باشد، خریدار تا سه روز مى‌‌تواند معامله را به هم بزند (‌‌خیار حیوان‌‌).

١١ ـ فروشنده نتواند جنسى را که فروخته تحویل دهد‌‌، مثلا اسبى را که فروخته فرار نماید‌‌، که در این صورت مشترى مى‌‌تواند معامله را به هم بزند (‌‌خیار تَعذّر تسلیم‌‌)‌‌.

و احکام اینها در مسائل آینده گفته خواهد شد‌‌.

(١۶۶٩) اگر خریدار قیمت جنس را نداند، یا در موقع معامله غفلت کند و جنس را گرانتر از قیمت معمولى آن بخرد، چنانچه به قدرى گران خریده که مردم او را مغبون مى‌‌دانند و به کمى و زیادى آن اهمیت مى‌‌دهند‌‌، مى‌‌تواند معامله را به هم بزند‌‌، و نیز اگر فروشنده قیمت جنس را نداند‌‌، یا موقع معامله غفلت کند و جنس را ارزانتر از قیمت آن بفروشد در صورتى که مردم به مقدارى که ارزان فروخته اهمیت بدهند و او را مغبون بدانند‌‌، مى‌‌تواند معامله را به هم بزند‌‌.

(١۶٧٠) در معامله بیع شرط، که مثلا جنس هزار تومانى را به هزار تومان یا کمتر مى‌‌فروشند و قرار مى‌‌گذارند که اگر فروشنده تا مدت معینى پول را بدهد بتواند معامله را به هم بزند، در صورتى که خریدار و فروشنده قصد خرید و فروش داشته باشند معامله صحیح است‌‌.

(١۶٧١) اگر چاى اعلا را با چاى پَست مخلوط کند و به اسم چاى اعلا بفروشد‌‌، مشترى مى‌‌تواند معامله را به هم بزند‌‌.

(١۶٧٢) اگر خریدار بفهمد مالى را که گرفته عیبى دارد، مثلاً حیوانى را بخرد و بفهمد که یک چشم آن کور است، چنانچه آن عیب پیش از معامله در مال بوده و او نمى‌‌دانسته، مى‌‌تواند معامله را به هم بزند، یا ما‌‌به‌‌التفاوت قیمت سالم و معیوب آن را بگیرد‌‌.

(١۶٧٣) اگر فروشنده بفهمد در عوضى که گرفته عیبى هست، چنانچه آن عیب پیش از معامله در عوض بوده و او نمى‌‌دانسته، مى‌‌تواند معامله را به هم بزند، یا ما‌‌به‌‌التفاوت قیمت سالم و معیوب را بگیرد.

(١۶٧۴) اگر بعد از معامله و قبل از تحویل گرفتن مال‌‌، عیبى در آن پیدا شود‌‌، خریدار مى‌‌تواند معامله را به هم بزند‌‌، و نیز اگر در عوض مال بعد از معامله و قبل از تحویل گرفتن‌‌، عیبى پیدا شود‌‌، فروشنده مى‌‌تواند معامله را به هم بزند‌‌، ولى اگر بخواهند تفاوت قیمت بگیرند‌‌، اشکال دارد‌‌.

(١۶٧۵) اگر بعد از معامله عیب مال را بفهمد و فوراً معامله را بهم نزند‌‌، دیگر حق به هم زدن معامله را ندارد‌‌، و براى فسخ معامله کافى است که به طرف مقابل اطلاع دهد و یا اگر ممکن نیست به دیگران اطلاع دهد که معامله را فسخ کرده است‌‌.

(١۶٧۶) هرگاه بعد از خریدن جنس عیب آن را بفهمد‌‌، اگر چه فروشنده حاضر نباشد‌‌، مى‌‌تواند معامله را به هم بزند‌‌.

(١۶٧٧) در چهار صورت اگر خریدار بفهمد مال عیبى دارد‌‌، نمى‌‌تواند معامله را به هم بزند‌‌، یا تفاوت قیمت بگیرد‌‌:

١ ـ موقع خریدن، عیب مال را بداند.

٢ ـ به عیب مال راضى شود.

٣ ـ در وقت معامله بگوید، اگر مال عیبى داشته باشد، پس نمى‌‌دهم و تفاوت قیمت هم نمى‌‌گیرم.

۴ ـ فروشنده در وقت معامله بگوید، این مال را با هر عیبى که دارد مى‌‌فروشم، ولى اگر عیبى را معین کند وبگوید مال را با این عیب مى‌‌فروشم ومعلوم شود عیب دیگرى هم دارد، خریدار مى‌‌تواند براى عیبى که فروشنده معین نکرده مال را پس دهد، یا تفاوت بگیرد.

(١۶٧٨) در سه صورت اگر خریدار بفهمد مال عیبى دارد، نمى‌‌تواند معامله را به هم بزند‌‌، ولى مى‌‌تواند تفاوت قیمت بگیرد‌‌:

١ ـ بعد از معامله تغییرى در مال بدهد که مردم بگویند‌‌: آن گونه که خریدارى و تحویل داده شده باقى نمانده است‌‌.

٢ ـ بعد از معامله بفهمد مال عیب دارد و فقط حق برگرداندن آن را ساقط کرده باشد‌‌.

٣ ـ بعد از تحویل گرفتن مال‌‌، عیب دیگرى در آن پیداشود‌‌، ولى اگر حیوان معیوبى را بخرد و پیش از گذشتن سه روز عیب دیگرى پیدا کند، اگر چه آن را تحویل گرفته باشد باز هم مى‌‌تواند آن را پس دهد‌‌، و همچنین اگر فقط خریدار تا مدتى که حق به هم زدن معامله را داشته باشد و در آن مدت‌‌، مال عیب دیگرى پیدا کند‌‌، اگر چه آن را تحویل گرفته باشد، مى‌‌تواند معامله را به هم بزند‌‌.