«مکارم اخلاق» خُلقیاتى است عالى ورفیع که انجام دادن آن‌ها مستلزم نفس کشى و مبارزه با هوا و هوس است، اما «محاسن اخلاق»، اعمال نیکى است که مورد تأیید شارع مقدس است و انجام دادن آن‌ها به نفس کشى و مبارزه سنگین با هوا و هوس نیاز ندارد، مثل احترام به همسایه، ملاقات مسافر، شرکت در تشیع جنازه و کارهایى از این قبیل.
کرامت اخلاق به معناى بزرگوارى روح و کرامت نفس است. معمولاً به برخى که از مقام و موقعیت و ثروت برخوردارند «بزرگ» مى‌گویند، اما هر بزرگى، بزرگوار نیست، ممکن است کسى مال و ثروت و منصب، نداشته باشد ولى از بزرگوارى روح و رفعت نفس برخوردار باشد. از همین رو، خلق و خو و رفتارهاى انسان‌ها را مى‌توان به «محاسن اخلاق» و «مکارم اخلاق» تقسیم کرد. در این باره اندکى توضیح مى‌دهیم:
«مکارم اخلاق» خُلقیاتى است عالى ورفیع که انجام دادن آن‌ها مستلزم نفس کشى و مبارزه با هوا و هوس است، اما «محاسن اخلاق»، اعمال نیکى است که مورد تأیید شارع مقدس است و انجام دادن آن‌ها به نفس کشى و مبارزه سنگین با هوا و هوس نیاز ندارد، مثل احترام به همسایه، ملاقات مسافر، شرکت در تشیع جنازه و کارهایى از این قبیل.
حدیث مشهورى از پیامبر اکرم صلى‌الله‌علیه‌و‌آله در منابع روایى عامه و خاصه نقل شده که فرمود:
اِنَّما بُعثِْتُ لاُتَمِّمَ مَکارِمَ الاَخْلاق؛[1]
من برانگیخته شده‌ام تا مکارم اخلاق را تکمیل کنم.
اما در حدیث دیگرى که امام سجاد علیه‌السلام از رسول اکرم صلى‌الله‌علیه‌و‌آله نقل کرده، کلمه «محاسن» را نیز در دنباله حدیث دارد:
بُعِثُ بِمَکارِمِ الاخلاقِ وَ مَحاسِنِها؛[2]
من براى تکمیل مکارم و محاسن اخلاق، برانگیخته شده‌ام.
امام سجاد علیه‌السلام در دعاى شریف «مکارم الاخلاق» نیز از خداوند این گونه درخواست مى‌کند:
وَهَبْ لى مَعالِىَ الاخلاقِ وَاعْصِمْنى مِنَ الفَخرِ؛[3]
بار الها! به من، معالى اخلاق عطا فرما و از این که بین مردم به دارا بودن مکارم اخلاق مباهات نمایم، محفوظم بدار.
«معالى اخلاق» همان «مکارم اخلاق» است و در حدیثى پیامبر گرامى اسلام مى‌فرماید:
إنَّ اللّه یحِبُّ مَعالِىَ الاخلاق وَ یکرَهُ سَفْسافَها؛[4]
خداوند، دوستدار معالى اخلاق است و از فرومایگى و خلقیات پست، بیزار مى‌باشد.
امیرمؤمنان على علیه‌السلام، سخنان گهربار فراوانى درباره مسائل اخلاقى و توصیه به مکارم اخلاق دارد؛ از جمله مى‌فرماید:
عَلَیکم بِمَکارِمِ الاخلاقِ فَإِنَّها رِفْعَةًّ وَ إیاکم والاخلاقَ الدَّنیةَ فَانَّها تَضَعُ الشریفَ وَ تَهْدِمُ المَجْدَ؛[5]
بر شما باد به مکارم اخلاق که تخلق به آن، رفعت و بلندى است و بپرهیزید از دنائت اخلاق که افراد شریف را پست مى‌کند و مجد و بزرگوارى را نابود مى‌سازد.
مکارم اخلاق، به ویژه در روز قیامت و هنگام حسابرسى، محاسبه مى‌شود. کفه اعمال خوب را سنگین مى‌کند و موجب نجات صاحب آن مى‌گردد، ولى گذشته از قیامت و حسابرسى، مکارم اخلاق در همین دنیا، انسان را برجسته و شایسته مى‌سازد. امام على علیه‌السلام مى‌فرماید:
لَوْ کنّا لا نَرجُو جَنَّةً وَ لا نَخْشى نارا وَ لا ثوابا وَ لا عِقابا لَکانَ ینبغى لَنا أن نَطْلُبَ مکارم الاخلاقِ فانّها ممّا تَدُلُّ عَلى سَبیلِ النَّجاحِ؛[6]
اگر فرضا، ما نه به بهشت رحمت، امید مى‌داشتیم و نه از عذاب الهى خائف مى‌بودیم و نه در اندیشه ثواب و عقاب، شایسته انسانیت آن بود که از پى مکارم اخلاق برویم؛ زیرا کرامت خلق، ما را به راه رستگارى هدایت مى‌کند و موجبات سعادت ما را فراهم مى‌آورد.
امام صادق علیه‌السلام، مکارم اخلاق را از نعمت‌هایى مى‌داند که خداوند متعال به پیامبران، عنایت فرموده است:
إنَّ اللّه عزَّوَجَلَّ خَصَّ رُسُلَهُ بِمَکارِمِ الاخلاقِ، فامْتَحنوا أنْفُسَکم فَإنْ کانت فیکم فَاحْمَدُوا اللّه وَاعلَمُوا أَنَّ ذلِک مِن خَیرٍ وَ إن لا تَکنْ فیکمْ فَاسْألُوا اللّه وارغَبُوا إلیهِ فیها؛[7]
خداوند، پیامبران را از مکارم اخلاق، برخوردار فرموده و آنان را متخلّق به این صفات ساخته است. شما خود را آزمایش کنید اگر آن صفات در شما وجود دارد خداى را شاکر باشید و حمد او را بنمایید و بدانید که با تخلّق به مکارم اخلاق به خیر بزرگى نایل گردیده‌اید و اگر آن صفات در شما نیست از خدا درخواست نمایید و نسبت به آن ابراز علاقه کنید و موفق گردید.
[1] . مستدرک الوسائل، ج ۲، ص ۲۸۲ و سفینة البحار، ج ۱، ص ۴۱۰.
[2] . مشکوة الانوار، ص ۲۴۳ و بحارالانوار، ج ۶۶، ص ۴۵.
[3] . مفاتیح الجنان، دعاى مکارم الاخلاق.
[4] . کنزالعمال، ص ۵۱۸۰.
[5] . بحارالانوار، ج ۷۸، ص ۵۳.
[6] . مستدرک الوسائل، ج ۲، ص ۲۸۳.
[7] . کافى، ج ۲، ص ۵۶.